Gmina, jako jednostka samorządu terytorialnego, posiada szereg zadań własnych, które zobowiązana jest wykonywać. Należy do nich tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, czyli przyznawania mieszkań do odpłatnego użytkowania osobom potrzebującym, które spełniają określone warunki. Każda z gmin samodzielnie ustala kryteria, jakimi kieruje się przyznając mieszkania komunalne.

Z rozwiązania takiego mogą skorzystać osoby i rodziny, których nie stać na zakup lub wynajem mieszkania na zasadach rynkowych. Z założenia czynsz w takich lokalach jest dużo niższy od średniego czynszu na rynku komercyjnym. Niestety ilość dostępnych mieszkań komunalnych niemal w każdej gminie jest niewystarczająca, by zaspokoić potrzeby mieszkaniowe wszystkich potrzebujących, toteż gminy tworzą listy oczekujących na przyznanie takiego lokalu.

Mieszkanie takie nadal pozostaje własnością gminy, a lokator, któremu zostaje ono udostępnione, staje się najemcą i podpisuje z gminą umowę najmu. Niektóre gminy oferują możliwość wykupienia takiego mieszkania po upływie określonego czasu.

Każda gmina indywidualnie ustala kryteria, według których mieszkania są przyznawane, jest jednak pewna wspólna lista warunków, które potencjalny najemca musi spełniać. Przede wszystkim możliwość skorzystania z takiego rozwiązania mają osoby pozostające w trudnej sytuacji materialnej, osiągające niskie dochody. Pozostałe kryteria określane są w uchwałach gmin.

Umowa najmu lokalu wchodzącego w skład mieszkaniowego zasobu gminy, zgodnie z obowiązującymi przepisami, może zostać podpisana wyłącznie na czas nieokreślony. Podpisanie umowy na czas określony może żądać tylko lokator, wtedy gmina może na te warunki przystać. Nie dotyczy to lokali socjalnych oraz lokali związanych ze stosunkiem pracy.

Gmina może wymagać od najemcy wpłacenia kaucji, która pokryje należności z tytułu najmu, przysługujące wynajmującemu w dniu opróżnienia lokalu, lub która ewentualnie zostanie przeznaczona na pokrycie tych należności w sytuacji, gdyby najemca zwlekał z płatnościami. Maksymalna wysokość kaucji to dwunastokrotność miesięcznego czynszu w wysokości z dnia zawarcia umowy. Kiedy gmina, po opróżnieniu lokalu, dokona potrącenia z kaucji na rzecz pozostałych do uregulowania należności, ma obowiązek zwrócić najemcy pozostałą sumę, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od opróżnienia lokalu, ewentualnie od nabycia go przez najemcę.