Samowola budowlana to wzniesienie obiektu budowlanego bez uzyskanego uprzednio pozwolenia na budowę, bez zgłoszenia lub pomimo otrzymania sprzeciwu do wniesionego zgłoszenia. W praktyce samowolą budowlaną jest już sam etap rozpoczęcia robót budowlanych bez wymaganego pozwolenia lub zgłoszenia.

Z samowolą budowlaną mamy często do czynienia w przypadku obiektów już istniejących. Właściciele obiektów decydują się na ich rozbudowę czy nadbudowę, nie zgłaszając nigdzie takiego zamiaru.

Samowola budowlana dotyczy także tych obiektów budowlanych, których wzniesienie nie wymaga uzyskania pozwolenia na budowę, ale gdzie niezbędne jest zgłoszenie do odpowiedniej instytucji.

Samowola budowlana jest złamaniem przepisów obowiązującej Ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane. Decyzję o przekroczeniu przepisów wydaje każdorazowo inspektor nadzoru budowlanego. W stosunku do wzniesionych bezprawnie obiektów budowlanych inspektor nadzoru może wydać decyzję stanowiącą o rozbiórce całego obiektu albo jego części. Istnieją jednak sytuacje wyjątkowe, które precyzuje prawo budowlane, pozwalające na zachowanie samowoli budowlanej. Wcześniej trzeba przeprowadzić postępowanie legalizacyjne. Sytuacjami wyjątkowymi w rozumieniu przepisów prawa budowlanego są m.in.: zgodność budowy z obowiązującym na danym terenie planem zagospodarowania przestrzennego, a w przypadku jego braku z decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a także odpowiedni stan techniczno-budowlany obiektu, dający możliwość doprowadzenia obiektu budowlanego do stanu zgodnego z obowiązującymi przepisami prawa budowlanego.